„Narwiański Labirynt” - 45 km.
Szlak prowadzi przez cały Narwiański Park Narodowy, na jego pokonanie potrzeba 2-3 dni. Płynąc widać miejscowości: Suraż, Uhowo, Baciuty, Topilec, Izbiszcze, Waniewo, Kurowo i Rzędziany. Można zwiedzić siedzibę Narwiańskiego Parku Narodowego i podziwiać panoramę Narwi.
Szlak niebieski „Włókniarzy” - Fasty - Dzikie - Żółtki - Choroszcz - Kościuki - Niewodnica Kościelna - Tołocze - Dobrowoda - Borowskie Żaki - Suraż - Zawyki - Doktorce - Strabla - Plutycze - Rajsk - Haćki - 75 km.
Na trasie można zobaczyć m.in. wspaniałe widoki na doliny rzek Supraśli i Białej oraz pasmo wzgórz Leńce-Krynice, w Kolonii Dzikie znajduje się słynny młyn wodny, dwa pomniki przyrody w Kościukach (wiąz i grusza), bardzo ciekawy krzyż wotywny z 1890 r. za wsią Zaczerlany, a także widoki na dolinę Czaplinianki.
Szlak żółty „Nadnarwiański” - Białystok - Księżyno - Niewodnica - Trypucie - Zawady - Topilec - Izbiszcze - Śliwno - Kruszewo - Pańki - 31 km.
Na szlaku godne uwagi są: kapliczka na tzw. „Świętej Sośnie” za Pańkami, Bratnia Mogiła z 1915 r. i 1939 r. w Kruszewie, dwa głazy narzutowe za Kruszewem - pomniki przyrody, położone nad Narwią Izbiszcze, cmentarz wojenny z 1915 r. oraz cerkiew prawosławna z 1876 r. w Topilcu, Marcowa Góra i Góra Rodzynka.
Szlak żółty „Podmiejskich Rezydencji” - Bokiny - Turośń Kościelna - Juchnowiec Kościelny - Zabłudów - Bobrowa Dolina - Supraśl - 50 km.
Szlak prowadzi od Doliny Narwii po Puszczę Knyszyńską. Na trasie można zobaczyć kilka dworów i pałaców, pozostałych po dawnych właścicielach tych ziem.
Kapliczka greckokatolicka, obecnie prawosławna, murowana, koniec XVIII w.
- Dom nr 14, drewniany, pocz. XX w
- Dom nr 35, drewniany, koniec XIX w
- Dom nr 47, murowany, 1904.
- Dom nr 49, murowany 1912.
- Spichlerz w zagrodzie nr 2, lata 20te XX w.
Dom nr 18, drewniany, lata 20te XX w.
Dom nr 6. drewniany, pocz. XX w
Dom nr 6. drewniany, pocz. XX w
- Dom nr 29, drewniany, lata 20te XX w.
- Dom nr 30, drewniany, lata 20te XX w
- Dom nr 15, drewniany, 1932.
- Obora w zagrodzie nr 13, drewniana, lata 20te XX w
- Obora w zagrodzie nr 14, drewniana, lata 30te XX w
Dom nr 21, drewniany, ok 1870
Stodoła w zagrodzie nr 10, drewniana, late 20te XX w
Dom nr 17, drewniany, koniec XIX w
- Kaplica, murowana, lata 30te XX w.
- Dom nr 4, murowany, ok 1920
- Dom nr 6, murowany, 1913
- Dom nr 10, murowany, lata 20te XX w
- Dom nr 12, murowany, lata 20te XX w
Dom nr 8, drewniany, XIX/XX w.
- Dom nr 7, murowany 1918
- Dom nr 29, murowany 1918
- Zespół dworski
- dwór murowany, 1820
- oficyna murowana, ok. 1820
- czworak murowany, ok 1820
- park z I połowy XIX w - Pozostałości zespołu dworskiego
- obora murowana I, 1 poł. XIX w
- obora murowana II, 1 poł. XIX w - Dom nr 9, murowany, 1939
Dom nr 27, murowany, 1935
- Zespół kościoła parafialnego pw. św Antoniego
- kościół, murowany, 1884-1889
- brama główna i 2 boczne w ogrodzeniu, murowane, po 1895
- plebania murowana, 1927 - Obiekty cmentarza grzebalnego
- kaplica murowana, 1872
- brama w ogrodzeniu, murowana, 2 poł XIX w. - Karczma murowana, pocz XIX w.
| _____W bezpośrednim sąsiedztwie dworu małżonkowie Andrzej i Elzbieta Koryccy wspólnie ufundowali w roku 1596 kościół niewodnicki. Dokument fundacyjny wystawiono 30 stycznia 1596 roku w dworze niewodnickim, a kościołowi prócz głównego wezwania - św. Trójcy i Narodzenia NMP dano jeszcze imiona świętych - Andrzeja, Mikołaja, Stanisława, Elżbiety, Marii Magdaleny. Święci Andrzeja i Elżbieta byli patronami fundatorów. Św. Mikołaj był patronem założyciela dóbr niewodnickich - Mikołaja Koryckiego sędziego bielskiego, święci - Stanisław i Maria Magdalena byli zapewne patronami dalszych przodków fundatorów. W dokumencie wymieniono 3 folwarki niewodnickie: Niewodnica Kościelna, Markowszczyzna i Czaplin, z których dochodzić miała do kościoła dziesięcina. _____W takiej scenerii, na wzgórzu, wśród wsi i posiadłości kolatorów wznosił się niewodnicki kościół parafialny. Z najstarszej zachowanej wizytacji kościołów diecezji wileńskiej w1633 roku czerpiemy informacje o wyglądzie niewodnickiej świątyni. Mimo, że kościół liczył około czterdziestu lat jego stan nie przedstawiał się imponujaco. Ksiadz Marcin Kołakowski ówczesny pleban niewodnicki zadbał jednak o należyte zabezpieczenie miejsc w kosciele najważniejszych. |
_____Ustabilizowane życie parafii zostało gwałtownie przerwane w połowie XVII wieku, kiedy to kraj został zaatakowany przez Rosję i potop szwedzki. Kolejny opis niewodnickiego koscioła z początku XVIII wieku wskazuje, że światynia znajdowała się w stanie katastrofalnym, mimo, iż od wojen pustoszących Rzeczpospolitą minęło już ponad pół wieku. Dzięki skrupulatnemu sekretarzowi ks. Aleksandrowi Janowi Żebrowskiemu otrzymaliśmy piękny opis wnętrza świątyni. Po raz pierwszy wymieniony został największy skarb koscioła niewodnickiego - cudowny obraz świętego Antoniego. |
Kościół parafialny pw. św. Antoniego w Niewodnicy Kościelnej |
Kościół parafialny pw. św. Antoniego w Niewodnicy Kościelnej | _____Patrząc oczami osiemnastowiecznego obserwatora możemy poznać nie tylko stan materialny świątyni, jej wygląd, wyposażenie i układ. Dzięki obszernemu opisowi poznajemy świętych patronów, przed którymi modlili się nasi przodkowie. Barwne przedstawienie wnętrza kościelnego pozwala zorientować się w ówczesnych zwyczajach i gustach mieszkańców parafii. Opisany obraz świętego Antoniego nie był jedynym jego wizerunkiem w niewodnickim kościele. _____Zainteresowanie świętym z Padwy może pochodzić z czasu kiedy w połowie XVII wieku w Niewodnicy pracowali kapłani z zakonu franciszkanów - Jan i Erazm (wzmiankowani 1654) oraz Karol Podberski (1656). Być może to właśnie zakonnicy szukający schronienia przed pustoszącymi Litwę Moskalami zostawili w niewodnickim kościele obraz świętego członka swojej wspólnoty. Niestety nie możemy dziś stwierdzić czy święty Antoni, stary nie był wcześniej ozdobą grodzieńskiego konwentu franciszkanów. Możemy jedynie przypuszczać, że wraz z zakonnikami przed wizerunkiem świętego o ocalenie modlili się również niewodniccy parafianie. Wysłuchane prośby zaowocowały narastaniem kultu udokumentowanym pierwszymi wotami. |
_____W kościele stale prowadzono prace remontowe. Ksiadz Józef Bąkowski dziekan białostocki wizytujacy parafię w dniu 16 września 1854 zanotował, że przed trzema laty pokryto gontami dach i obito blachą kopułę.
Cmentarz założono u schyłku XVIII stulecia kiedy władze zakazały pochówków przy kościołach. W roku 1872 na ogrodzonym kamiennym murem cmentarzu wzniesiono istniejącą do dziś kaplicę.
Stary kosciół był świadkiem wystąpień niepodległościowych poprzedzajacych Powstanie Styczniowe. W dniu Trzy lata później okoliczni ziemianie masowo ruszyli do powstania. Po zdławieniu wolnościowego wybuchu cierpieli carskie prześladowania dokumentując swoje patriotyczne przekonania.
Pomigacze
- Kaplica murowana pw. św. Rozalii, 1930.
- Dom nr 18, drewniany, pocz. XX w
- Dom nr 19, drewniany, lata 20te XX w
- Dom nr 67, murowany, koniec XIX w
- Dom nr 69, murowany, koniec XIX w
- Dom nr 73, drewniany, koniec XIX w
- Dom nr 76, murowany, koniec XIX w
- Dom nr 79, murowany, koniec XIX w.
- Dom nr 14, drewniany, lata 20te XX w
- Dom nr 27, murowany, 1911
- Dom nr 33, murowany, 1911
Cerkiew prawosławna pw. św Mikołaja, murowana, po 1870
- Dom nr 38, murowany, 1929
- Spichlerz w zagrodzie nr 80, drewniany, lata 20te XX w
- Zespół kościoła parafialnego pw. św. Trójcy:
- kościół murowany, 1778 – 1783, rozbudowany w XIX w
- dzwonnica murowana, XIX w - Ogrodzenie cmentarza grzebalnego, murowane, poł XIX w
- Dwór myśliwski, murowany, 2 poł XVIII w
- Dom, ul. Lipowa 91, drewniany, 1916
- Dom, ul. Lipowa 107, murowany, 1904
Obraz św. Trójcy z ołtarza głównego w Kościele pod wezwaniem św. Trójcy w Turośni Kościelnej. | _____Turośń Kościelna, jak większość dawnych osad, została założona nad rzeką. Była to wprawdzie raczej rzeczka, ale wówczas nawet takie niewielkie rzeki miały swoje znaczenie. Pierwsza urzędowa wzmianka potwierdzająca istnienie miejscowości pochodzi z roku 1515, kiedy to właściciel Turośni Jerzy Raczko Puczycki, sędzia ziemi bielskiej, wystawił wraz z żoną Jadwigą oraz synami – Rafałem i Mikołajem Pawłem, dokument erekcyjny dla tutejszej parafii. Wzniesiona świątynia nosiła bardzo rzadki, potrójny tytuł: trzech Króli, Świętej Anny i Dziesięciu Tysięcy Żołnierzy. Niewiele o niej wiemy, poza tym, że w krótkim czasie spłonęła. Po kilkunastu latach została odbudowana przez Jana Raczkę, bratanka Jerzego. Około 1638 roku kolejny pożar strawił i ten kościół. Spłonęły wówczas księgi metrykalne, dlatego tak mało wiemy o początkach parafii. |
_____Nową świątynie wzniesiono w 1638 roku. W niej – według starych dokumentów z 1700 roku – był już zawieszony krzyż z figurą Jezusa ukrzyżowanego, który dzisiaj znajduje się w bocznym (lewym) ołtarzu. W tym czasie istniała w Turośni szkoła parafialna, której rektorem w latach 1666 – 1669 był Stanisław Kamiński; wiemy to z ksiąg metrykalnych, w których odnotowano chrzty jego dzieci. W 1672 roku w księgach pojawia się też nazwisko bakałarza Michała Orłowskiego, jego ojca chrzestnego. _____Nie wiemy, co się stało z tą świątynią, ale w 1723 roku był już w Turośni nowy drewniany kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy, ufundowany przez Jana Zaleskiego, chorążego nurskiego i starostę suraskiego. W wielkim ołtarzu umieszczono obraz Świętej Trójcy, który przetrwał do dziś. | Ołtarz boczny z obrazem św Anny
|
Ołtarz główny z obrazem Trójcy św. | __Obecny, murowany kościół, fundacji ówczesnego właściciela Turośni, Wiktoryna Zaleskiego, starosty boreckiego,zbudowano w latach 1778 – 1783. Sprzed pięknej, barokowej świątyni rozchodziły się promieniście drogi; jedna z nich była przedłużeniem głównej osi, na której wznosił się dwór, druga prowadziła do wsi, a pozostałe do Buzun i Czaczek oraz przechodziła w polne drogi. Wiemy z dokumentów, że w tutejszym kościele, 3 sierpnia 1791 roku, odbył się ślub Adama hr. Starzeńskiego, porucznika wojsk cesarstwa austriackiego, z Konstancją Jundziłłówną, siostrzenicą Wiktoryna Zaleskiego. _____Ten kościół różnił się jednak znacznie swoim wyglądem od dzisiejszej świątyni. Był jednonawowy, o podłużno – owalnym kształcie, z prezbiterium, do którego przylegały dwie przybudówki; w jednej znajdował się skarbiec, w drugiej zakrystia. Bardzo pięknie prezentował się front świątyni, ozdobiony łańcuchami pilastrów, gzymsów i wgłębień, połączonych łukiem w jedną kompozycję, z napisem: Święć się Imię Twoje na pierwszym planie. |
_____Wewnątrz kościół posiadał poza głównym ołtarzem, dwa boczne, ustawione ukośnie. W głównym był obraz Świętej Trójcy przeniesiony z drewnianej świątyni. W jednym zaś z bocznych ołtarzy (lewym) był Chrystus Ukrzyżowany, a wyżej, w zwieńczeniu znajdował się obraz Świętego Michała Archanioła, w drugim (prawym) – Święta Anna, a z zwieńczeniu – obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Właśnie te dwa niewielkie obrazy, malowane w 1780 roku, mają szczególną wartość artystyczną. _____W 1882 roku dokonano rozbudowy świątyni, zmieniając zasadniczo jej wygląd zewnętrzny przez dobudowanie dwu naw bocznych. Do nowych ołtarzy w tych nawach zakupiono obrazy Gustawa Heimana: Matka Boska ze Świętą Anna i Święta Anna nauczająca małą Maryję. |
Fronton Kościoła św. Trójcy w Turośni Kościelnej |
Kościół parafialny pod wezwaniem św Trójcy w Turośni Kościelnej | _____Dwudziestowieczne dzieje kościoła w Turośni związane są przede wszystkim z osobą długoletniego proboszcza, ks. Józefa Wołejki (1886 – 1971), który kierował parafią w latach 1921 – 1969. Wbudował własnym kosztem w 1933 roku dom parafialny z praznaczeniem na potrzeby kulturalne, w późniejszych latach – dom mieszkalny dla trzech rodzin i budynki gospodarcze,a w latach 1936 – 1339, także własnym kosztem, szkołę siedmioklasową, mleczarnię, doprowadzając do wnętrza wodę, co było rzadkością w tamtym czasie, oraz budynek dla policji i remizę strażacką. Te wielkie inwestycje przyczyniły się do niebywałego rozwoju Turośni jako ośrodka gospodarczego i społeczno – kulturalnego. Ks. Wołejko miał ponadto urzekający głos i dobry słuch muzyczny, czym rozsławił parafię, a także nauczył pięknego śpiewu. _____Jego działalność zahamowała wojna, a później władze komunistyczne, utrudniające wszelkimi środkami życie parafii. Ale i w tych trudnych czasach ks. Józef Wołejko starał się utrzymać przynajmniej stan posiadania, co nie było łatwe. W 1948 roku spisał pierwszą monografię parafii, do dziś nieocenione źródło historyczne. W 1951 roku przeprowadził elektryfikację kościoła, a w 1960 świątynia została pomalowana. |
_____Następcą ks. Wołejki był ks. Józef Budzik, który z wielką energią przystąpił do pracy w parafii. Odnowił budynki parafialne, przeprowadził gruntowną renowację organów, dostosował wnętrze kościoła do wymogów posoborowych. Nagła śmierć przerwała dalsze plany. _____Od kilkunastu lat parafią kieruje ks. Eugeniusz Bida, który rozpoczął w kościele prace remontowe i konserwatorskie na niespotykaną dotąd skalę. W ich trakcie dokonano wielu odkryć. Pod ołtarzem w nawie bocznej odnaleziono tablice, będącą fragmentem wieloczęściowego nagrobka z dawnej kaplicy grobowej. Jest na niej wyryta dokładna data – 5 grudnia 1616 rok: |
Tablica założycieli Kościoła odnaleziona podczas remontu Kościoła parafialnego w Turośni Kościelnej, poniżej przetłumaczony tekst znajdujący się na tablicy |
Dom nr 21, drewniany, 1920
_____„Pamiętać winniśmy przede wszystkim o ludziach, którzy padli ofiarą tamtego czasu, zarówno o tych, którzy zginęli i których zamordowano, jak i o tych, którzy przeżyli, doznawszy niewyobrażalnych prześladowań i cierpień” cytat z uchwały Sejmu RP
_____Daty 1 września 1939 roku oraz 17 września 1939 r. jednoznacznie kojarzą się nam Polakom z dotkliwymi przeżyciami. Działo się to 70 lat temu, a dziś świadectwem tych dramatycznych zmagań sięgających pamięcią do wydarzeń z czasów II wojny światowej są cmentarze poległych rozmieszczone na całym świecie. _____Krajobraz naszej gminy przyciąga swym pięknem, a nasze lasy oprócz uroku stanowią miejsce pamięci wielu tragicznych wydarzeń z okresu II wojny światowej. _____W Gminie Turośń Kościelna jest cmentarz położony w lesie przy drodze Juraszki – Lubejki. Znajduje się tam mogiła 76 ofiar hitlerowskiego reżimu bestialsko zamordowanych w latach 1941 – 1944. Jak podaje Jan Onacik spoczywają tu: 2 kobiety cywilne, 21 osób narodowości Żydowskiej, 28 jeńców radzieckich oraz 25 innych nieznanych osób. | |
Pomnik osób pomordowanych przez NKWD tzw. "Mały Katyń" przed renowacją. | _____Na miejscu kaźni znajduje się kamienny kopiec ogrodzony metalowym płotkiem z tablicą pamiątkową. _____Inskrypcja znajdująca się na mogile napisana jest w języku polskim: „W TYM MIEJSCU W LATACH 1941 – 1944 HITLEROWCY ROZSTRZELALI 76 OSÓB RÓŻNEJ NARODOWOŚCI CZEŚĆ ICH PAMIĘCI” |
_____Gmina Turośń Kościelna wystąpiła z wnioskiem do Wojewody Podlaskiego oraz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie o środki finansowe na renowację miejsca pamięci na rok 2010. _____W dniu 10 września 2009 roku Urząd Gminy w Turośni Kościelnej zwrócił się z pismem do Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Białymstoku o udostępnienie materiałów z okresu II wojny światowej w latach 1941 – 1944. W odpowiedzi otrzymaliśmy pismo: AIPN Bi 1/867 AIPN Bi 1/868 AIPN Bi 1/869 AIPN Bi 1/870 AIPN Bi 1/871 AIPN Bi 1/872 AIPN Bi 1/873 | |
„KATYŃ” _____„Zbrodnia Katyńska” to w świadomości Polaków symbol kojarzący się z ludobójczą polityką wobec Narodu Polskiego. Mówiąc „Katyń” mamy na myśli polskich jeńców wojennych przetrzymywanych w obozach kozielskim, ostaszkowskim i starobielskim. Ofiary zbrodni stalinowskiej grzebane były w zbiorowych mogiłach w Katyniu pod Smoleńskiem, Piatichatkach na przedmieściu Charkowa i Miednoje koło Tweru. _____Światowy Dzień Pamięci Ofiar Katynia jest obchodzony 13 kwietnia w rocznicę opublikowania przez Niemców w 1943 r. informacji o odkryciu w Rosji masowych grobów oficerów Wojska Polskiego zamordowanych przez NKWD w 1940 roku. _____Instrumentem radzieckiej polityki wobec narodów okupowanych były masowe aresztowania ludności dokonywane w przekonaniu o odpowiedzialności zbiorowej określonego społeczeństwa. Los aresztowanych był różny.
„Mały KATYŃ” _____Działania represyjne a na terenie Gminy Turośń Kościelna odnajdujemy w lesie w okolicy wsi Borowskie Gziki potocznie nazywanym przez mieszkańców „Podlipie”. _____Wiosną 1941 r. funkcjonariusze NKWD aresztowali w okolicach wsi Borowskie Gziki 15 przypadkowych osób. Przed egzekucją, która miała miejsce w pobliskim lesie ofiary musiały wykopać dół. Ręce związano im drutem kolczastym, a oczy przewiązano, strzelając w tył głowy. Po egzekucji wrzucono do wykopanego dołu. | Nieliczni, którzy pamiętają dzielą się swoimi wspomnieniami... Wspomnienia Pani Mieczysławy z Turośni Kościelnej: "Pamiętnego dnia Anna oraz jej mąż wraz z pozostałymi osobami, zostali aresztowani przez NKWD i przywiezieni do lasu potocznie zwanym Podlipie opodal wsi Borowskie Gziki. Kobieta padając do stóp kata, całowała jego buty ze łzami w oczach powtarzała ...u mienia troje rybionek..., błagała o ocalenie. Została wraz z mężem uwolniona. Pozostałych rozstrzelano." Jadwiga Kondzior - opisała |
List mieszkańców wsi Borowski Gziki i Borowskie Michały:
_____Po tragicznych wydarzeniach ludność okolicznych miejscowości postanowiła ekshumować zwłoki swoich bliskich. Ciała zabranych ofiar zostały pochowane w parafiach Turośń Kościelna, Uhowo, Niewodnica. Na miejscu zbrodni znajduje się mogiła, w której spoczywa ciało Konstantego Czaczkowskiego oraz osoby do tej pory niezidentyfikowanej.
Staraniem Wójta Gminy Turośń Kościelna Andrzeja Jurczaka uzyskano fundusze pozwalające na odnowienie pomnika "Mały Katyń". Założeniem projektu było odnowienie mogiły zbiorowej ofiar terroru stalinowskiego, wykonanie stalowego krzyża oraz głazu z inskrypcją.
Cześć ich pamięci.